Methodes binnen de geesteswetenschappen

Scriptietips Alle onderwerpen

Studietips algemeen

4. Afronding scriptie

Vooraleer je begint aan het onderzoek voor je thesis (of afstudeerproject), moet je eerst een duidelijke onderzoeksvraag formuleren, inclusief deelvragen. Vervolgens dien je na te denken over de methodologie van je onderzoek: op welke manier kun je jouw onderzoeksvragen het best beantwoorden? Welke aanpak helpt je om een betrouwbaar resultaat te behalen?

Wat methodologie betreft, hebben studenten in de humane wetenschappen — zoals geschiedenis, kunstgeschiedenis, letterkunde, of taal- en cultuurstudies — het vaak minder eenvoudig dan studenten in de sociale of natuurwetenschappen.

Voor onderzoek in de sociale wetenschappen bestaan er immers duidelijk omschreven methodes die je kunt toepassen. Dit komt doordat onderzoek in deze disciplines vrijwel altijd kwantitatief van aard is. Het volgen van een specifieke methode is daarbij bijzonder belangrijk, omdat je zo fouten kunt vermijden en ervoor zorgt dat je onderzoek controleerbaar en reproduceerbaar is.

In de humane wetenschappen gaat het daarentegen meestal om kwalitatief onderzoek. Onderzoekers in deze disciplines werken niet met meetbare eenheden, maar met teksten die woorden, gedachten en waarnemingen van anderen bevatten. Deze moet je interpreteren, contextualiseren en gebruiken om je argumenten te vormen en een standpunt in te nemen binnen een wetenschappelijk debat. Het is niet altijd eenvoudig om voor dit soort werk precieze “regels” op te stellen. Geen enkele bron is immers identiek, waardoor elk onderzoek uniek is. Toch zijn er ook binnen de humane wetenschappen verschillende benaderingen of onderzoeksstrategieën waaruit je kunt kiezen.

Bron- of probleemgeorienteerd onderzoek?

Voor je een methode kiest, moet je eerst bepalen welk type onderzoek je wilt uitvoeren. Globaal gezien kun je onderzoek onderverdelen in twee categorieën: brongeoriënteerd onderzoek en probleemgeoriënteerd onderzoek.

Je kunt kiezen voor brongeoriënteerd onderzoek wanneer je een interessante bron hebt gevonden (bijvoorbeeld een oud document in een archief of een opmerkelijke tekst in een online databank), maar nog niet precies weet wat de wetenschappelijke waarde of relevantie ervan is. Je onderzoek richt zich dan op de bron zelf, waarbij je de wetenschappelijke discussie zoekt die de bron relevant maakt.

Bij probleemgeoriënteerd onderzoek is het omgekeerde het geval. Als je al vooronderzoek hebt gedaan en op basis daarvan een relevante onderzoeksvraag hebt geformuleerd, is probleemgeoriënteerd onderzoek geschikter. Je bestudeert dan een wetenschappelijk relevant probleem en zoekt daarbij naar de juiste bronnen en aanvullende literatuur. Als je kiest voor brongeoriënteerd onderzoek, kies je automatisch voor bronnenkritiek als methode.

Brongeorienteerd onderzoek

Bronnenkritiek helpt je om de bron in een context te plaatsen, de authenticiteit ervan vast te stellen en te bepalen hoe je de bron het best kunt gebruiken. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen interne en externe kritiek.

Bij externe kritiek gaat het om het vaststellen van de herkomst en de echtheid van het document. Klopt de datering van het document? Is het een originele tekst of een kopie van een ander document? Bij interne kritiek analyseer je de inhoud van de bron. Je probeert te achterhalen wat het doel van de tekst was. Wilde de auteur iemand overtuigen? Zijn er redenen om aan te nemen dat de inhoud niet klopt? Komt de inhoud overeen met wat we weten over de genoemde feiten?

N.B. Bronnenkritiek is, net als bij probleemgeoriënteerd onderzoek, van groot belang.

Probleemgeorienteerd onderzoek

Probleemgeoriënteerd onderzoek komt het vaakst voor. Tegenwoordig wordt van studenten in de humane wetenschappen doorgaans verwacht dat ze een probleemgeoriënteerd onderzoek uitvoeren. Hierbij vertrek je van een vraag en zoek je vervolgens de bijbehorende bronnen en (aanvullende) literatuur. Ook hiervoor bestaan verschillende methodes die je kunt toepassen.

Er is een onderscheid tussen heuristische methodes en onderzoeksmethodes. Heuristische methodes helpen je bij het vinden van de juiste informatie (bronnen en literatuur); onderzoeksmethodes bieden een kader voor het uitvoeren van je onderzoek.

Heuristische methodes

Voor een probleemgeoriënteerd onderzoek heb je meestal al een vooronderzoek uitgevoerd. Op basis van dit vooronderzoek kun je de juiste bronnen vinden op de volgende manieren:

De sneeuwbalmethode. Neem de teksten die je hebt gebruikt voor je vooronderzoek en raadpleeg de literatuurlijst. Markeer titels van bronnen en literatuur die je nuttig lijken. Leen deze boeken bij de universiteitsbibliotheek of haal ze van het internet. In de literatuurlijsten van deze werken kun je opnieuw relevante titels markeren. Dit proces herhaal je totdat je voldoende materiaal hebt verzameld. Door de citatie-index te raadplegen, kun je de sleutelpublicaties identificeren.
Trefwoordzoekopdracht. Bij veel artikelen worden trefwoorden vermeld. Deze kun je invoeren in een online zoekmachine om gerelateerde titels te vinden.

Voor bronnen geldt dat je via een bronnenkritische analyse kunt vaststellen in hoeverre deze daadwerkelijk bruikbaar zijn. Vergeet daarbij niet om aantekeningen te maken!

Bron of literatuur?

Vraag je bij je materiaal steeds af of je te maken hebt met een bron of met literatuur (ook wel secundaire literatuur genoemd). Het onderscheid is soms lastig te maken, maar over het algemeen geldt:

Onderzoeksmethodes

Zodra je voldoende bronnen en literatuur hebt verzameld, zijn er verschillende methodes die je kunt gebruiken (naast bronnenkritiek, want dat blijft altijd essentieel).

Kritische vergelijking Dit is een veelgebruikte methode binnen de humane wetenschappen. Bij deze methode vergelijk je twee tot drie verschillende casussen met elkaar. Stel jezelf vooraf de vraag: wat wil ik met mijn vergelijking aantonen? Een vergelijking kan drie doelen hebben:

Aantonen waarom een bepaalde casus uniek is (je focust op verschillen).
Aantonen dat een bepaalde casus niet uniek is (je focust op overeenkomsten).
Nuances aantonen tussen vergelijkbare gevallen (je focust op beide).

Beschrijvende casestudy. Als een vergelijking niet mogelijk is, is een casestudy vaak een geschikte methode.

Inhoudsanalyse (o.a.). Je kunt er ook voor kiezen om een analytische methode uit de sociale wetenschappen toe te passen. Een goed voorbeeld is inhoudsanalyse. Deze methode helpt je via tekstcodering om het gebruik van bepaalde begrippen of concepten in de bronnen te inventariseren en in verband met elkaar te brengen. Op die manier kun je kwalitatief materiaal in zekere mate toch kwantificeren.

Hybride methodologie. In de praktijk zal het er vaak op neerkomen dat jouw methodologie elementen van verschillende methodes bevat. En dat is helemaal niet erg. Het is wel goed om dat even expliciet aan te geven in de inleiding van je scriptie.

Wat betreft methodologie hebben studenten binnen de geesteswetenschappen — geschiedenis, kunstgeschiedenis, literatuurwetenschappen, taal- en cultuurstudies — het minder makkelijk dan studenten binnen de sociale of natuurwetenschappen.

Voor onderzoeken binnen de laatste twee wetenschappelijke vakgebieden bestaan er namelijk duidelijk gedefinieerde methodes die je kunt gebruiken. Dit komt omdat het onderzoek binnen deze wetenschapsgebieden eigenlijk altijd kwantitatief is. Het volgen van een bepaalde methode is daarbij extra belangrijk, omdat je zo minder fouten maakt en ervoor zorgt dat je onderzoek gecontroleerd en gerepliceerd kan worden.

Alvast veel succes met het uitvoeren van jouw onderzoek! Kun je hier wel wat hulp bij gebruiken?